Edliyyeinfo.az oxucuları üçün bu məqalədə Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin 11-ci maddəsində qeyd olunan “qanunun və hüququn analogiyası” anlayışları sadə və aydın şəkildə izah olunur. Bu maddə, mülki hüquq münasibətlərinin birbaşa qanunla və ya müqavilə ilə tənzimlənmədiyi hallarda hüquqi boşluqların necə aradan qaldırıldığını göstərir.
Bəzən həyatın elə sahələri və ya konkret situasiyalar olur ki, onlar üçün birbaşa tətbiq oluna bilən qanun maddəsi yoxdur. Yəni qanun bu cür halları açıq şəkildə tənzimləmir və tərəflərin razılaşmasında da bu barədə heç nə göstərilmir. Belə vəziyyətlərdə hüquqi münasibətləri tənzimləmək üçün analogiya üsulundan istifadə olunur.
1. Qanunun analogiyası
Əgər tərəflər arasındakı münasibət konkret qanunla və ya müqavilə ilə tənzimlənmirsə və bu münasibətə uyğun tətbiq edilə bilən bir işgüzar adət də yoxdursa, o zaman bu münasibətə oxşar halları tənzimləyən qanun normaları tətbiq edilir. Bu üsula qanunun analogiyası deyilir. Məsələn, konkret bir növ xidmət müqaviləsi haqqında qanun maddəsi yoxdursa, amma oxşar xarakterli başqa bir xidmət növü haqqında norma varsa, həmin norma tətbiq edilə bilər.
2. Hüququn analogiyası
Əgər bu münasibətə tətbiq edilə biləcək heç bir oxşar qanun norması da yoxdursa, bu zaman məsələnin həlli ümumi mülki hüquq prinsiplərinə əsaslanaraq aparılır. Bu, hüququn analogiyası adlanır. Hüququn analogiyası tətbiq olunarkən əsas meyarlar ədalət, insaf və mənəviyyat prinsipləri olur. Yəni, tərəflərin hüquq və vəzifələri sağlam düşüncə və hüquqi dəyərlər əsasında müəyyən edilir.
3. Xüsusi normalar analogiya ilə tətbiq edilmir
Qanunda göstərilir ki, xüsusi münasibətləri tənzimləyən mülki hüquq normaları (yəni yalnız konkret hallara aid olan, dar çərçivədə işləyən maddələr) analogiya ilə başqa hallara şamil edilə bilməz. Bu, hüquqi dəqiqliyi və ədaləti qorumaq məqsədi daşıyır.
4. Məhkəmələr boşluğa görə işdən imtina edə bilməz
Çox vacib olan bir digər bənd isə ondan ibarətdir ki, əgər hansısa məsələ ilə bağlı konkret hüquq norması yoxdursa və ya norma qeyri-müəyyəndirsə, məhkəmə bu səbəbdən işə baxmaqdan imtina edə bilməz. Yəni hüquqi boşluq o işi həll etməmək üçün bəhanə ola bilməz. Məhkəmə ya oxşar norma, ya da hüququn prinsipləri əsasında qərar qəbul etməlidir.
Edliyyeinfo.az olaraq vurğulamaq istərdik ki, bu maddə müasir hüquq sistemlərində tez-tez rast gəlinən hüquqi boşluqların aradan qaldırılması üçün mühüm mexanizm hesab olunur. Analogiya hüququn canlı və çevik şəkildə işləməsini təmin edir, beləliklə vətəndaşların və sahibkarların hüquqları qorunur, ədalət bərpa olunur.
